با توجه به پیشرفت تکنیک‌های آموزشی و درک هرچه بیشتر لزوم آموزش تصویری و ادراکی در امر یادگیری، اکنون تأثیر انتقال مطالب سنگین علمی در قالب سرگرمی و آزمایشات عملی، در تمام سبک‌های آموزشی و رده‌های سنی مختلف امری پذیرفته شده و شناخته شده است. با توجه به نیاز مخاطبان در رده ی تحصیلی دبیرستان و راهنمایی کتاب حاضر در این راستا گام برداشته است تا مطالب درسی و سرفصل‌های ارائه شده در این مقاطع را در قالبی نو و صورتی هیجان انگیزتر ارائه دهد. در کتاب حاضر، به تشریح برخی مبانی نجوم پرداخته شده و جهت تثبیت بیشتر سرگرمی‌های عملی ارائه گردیده است.اثر حاضر مجموعه‌ای هدفمند از سرگرمی‌ها و آزمایشات عملی است که در عین سرگرمی و حالت بازی گونه‌ی خود مفاهیم کلی در زمینه نجوم را به راحتی در ذهن دان شآموزان علاقمند نهادینه می‌کند.
سرگرمی شماره 1
اسطرلاب دست‌ساز
اسُطُرلاب یا استریاب (StarYab)، (اسَْترُلابُن؛ اسَْترُن، ستاره + لامبانئِین، گرفتن)، از ابزارهای قدیم نجوم و طالع بینی است. اسطرلاب وسیله‌ای در نجوم رصدی بوده و اکنون بیشتر برای کاربردهای آموزشی بکار میرود. اسطرلاب رایج و معمولی، دستگاه و صفحه مدور فلزی است که از جنس برنز یا برنج و یا از آهن و فولاد و یا تخته به طرز بسیار دقیق و ظریف و مستحکمی ساخته شده و برای مطالعات و محاسبات کارهای نجومی از قبیل پیداکردن ارتفاع و زاویه آفتاب، محل ستارگان و سیارات و منطق هالبروج و به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی محل در تمام مدت شبانه روز و فصول مختلف سال بکار برده می شود. همچنین برای بدست آوردن ارتفاع کوه‌ها و پهنای رودخانه‌ها و سایر عوارض طبیعی زمین و تعیین ساعات طلوع و غروب یکایک ستارگان ثابت و سیاراتی که نام آنها بر شبکه اسطرلاب نقش بسته نیز مورد استفاده قرار میگیرد.همچنین این دستگاه برای محاسبه ساعات طلوع و غروب آفتاب هر محل (علی الخصوص در دوره اسلام که تعیین ساعات نماز هم برآن اضافه شد) ساخته شده است. از دلایل رواج آن میتوان به این موضوع اشاره کرد که در هنگام استفاده از دستگاه مذکور هیچ احتیاجی جهت به کاربردن و دانستن فرمول های ریاضی نیست (مانند خط کش محاسبه ای که به وسیله مهندسین به کار برده می شود). در کل از این ابزار برای سنجش ارتفاع، سمت، بعد و میل خورشید و ستارگان، تعیین وقت در ساعات روز و شب، قبله و زمان طلوع و غروب آفتاب استفاده میشده و ابزاری در مبحث تاریخ ابزارهای زمان بوده که برای کاربردهای دیگر نیز به کار میرفته است.
![]()
تاریخچه
بر طبق اسناد بدست آمده در ماورا ءالنهر، این دستگاه را «استار هلاب» میگفتند. «استاره» یا «استره» که یونانیان «استاریوس» مینامند، همان ستاره و نام ایرانی است و «لابیدن» از مصدر پارتی به معنی «تابیدن» است. «حسن اسوار» از دانشمندان زرتشتی سده چهارم هجری در کتاب «المبتدا بعلم النجوم» مینویسد:
«کتابی از علمای اسکندریه به دستم رسید که در آن اعلام داشته بود بنیاد دانش نجوم را در جهان منجم ایرانی «استره-دوقوس فوقانی» در 3200 سال پیش از جنگ تروا بنیان نهاده است» چون جنگ‌های ده ساله تروا، 1500 سال پیش از میلاد صورت گرفت، نزدیک به 6700 سال از عمر این دانش میگذرد. با این سند خلاف گفته غربیان که اسطرلاب و نام آنرا یونانی معرفی مینمایند، ثابت میگردد. بعضی از منابع عربی نام آن را مشتق از کلمه یونانی استرلابوس نوشته‌اند و برخی در معنی آن به غلط «ترازوی ستارگان» را ذکر کرده‌اند. اما از آنجا که استرلاب در حوزه فرهنگ ایرانی و اسلامی
بکار گرفته شده و در فرهنگ یونانی جایگاهی ندارد و اروپائیان در آندلوس از طریق مسلمان قرن یازدهم با آن آشنا شدند؛ بنابراین ارتباط این واژه با استرلابوس نیز بعید بنظر میرسد حمزه اصفهانی واژه «اسطرلاب» را معرب ترکیب فارسی «استاره یاب» میداند. نظر حمزه اصفهانی قابل قبول تر بنظر میرسد زیرا Star یا استارا یا ستارا و ستره ریشه در سانسکریت و در زبا نهای پارسی باستان دارد و واژه استار در فرهنگ ایرانی و بین‌النهرین و حتی زبان آرامی و سریانی معمول بوده است. استاره‌یاب هنوز هم در ادبیات خراسانی بکار میرود. اسطرلاب را ایرانیان مسلمان جام‌جم یا جام‌جهان‌نما و یا آینه جم میخواندند. «جم» با پسوند «شید»، «جمشید» نامیده میشود که از بزرگترین منجمان و ریاضیدانان و فیزیکدانان ایرانی است که در تاریخ اساطیری ایران تا مقام خداوندی ارتقا یافت. حافظ در غزلی از آینه جام نام میبرد که منظورش همان استرلاب است که جهان را مانند جام آینه واری به آدمی نشان میدهد. قدیمی‌ترین کتاب جامع به زبان پارسی دری درباره استرلاب و ستاره‌شناسی، کتاب «روضه المنجمین» نام دارد که آنرا «شه‌مردان» فرزند ابی‌الخیر رازی در سده پنجم هجری تألیف کرده است.
![]()
بسیاری از منابع تاریخی اختراع اسطرلاب را به هیپارخوس نسبت میدهند اما به نظر میرسد ابزارهای مشابه با توانایی‌های مختلف در بین ستاره‌شناسان آشور و بابل رایج بوده و نمونه‌های یونانی نتیجه تکمیل این ابزارها بوده است. از اسطرلاب‌های یونانی نمونه‌ای در دست نیست. علمای اسلامی کار با استرلاب را از اعمال شیطانی میدانستند و آنرا جزو ابزارهای جادوگری به حساب می‌آوردند اما این ابزار در بخش حوزه ایرانی اس ام مورد استفاده بود زیرا ابزاری بر آن نصب بود که ساعت آفتابی محسوب میشد و زمان ظهر شرعی را تعیین میکرد. از قرن نهم میلادی تا قرن نوزدهم اسطرلاب‌های بسیاری در ایران و دیگر کشورهای جهان اسلام ساخته شد. طبق اسناد نخستین سازنده اسطرلاب در میان مسلمانان محمد فزاری پسر ابراهیم فزاری بوده است. تا چندی پیش احتمال می رفت که کهن ترین اسطرلابی که تاکنون باقی مانده است، در 374 هجری قمری به دست دو برادر اصفهانی به نام های احمد و محمدبن ابراهیم در اصفهان ساخته شده باشد. اما ظاهراً کهن ترین نمونه شناخته شده که نام سازنده و تاریخ ساخت برآن حک شده است اسطرلابی
است که به گواهی کتیبه کوفی پشت کرسی آن به دست «بسطلس» در تاریخ 315 هجری قمری ساخته شده است.
![]()
برای مطالعه بیشتر میتوانید بخش نجوم کتاب التفهیم‌ابوریحان بیرونی را مطالعه کنید. در این کتاب، بخش‌های مختلف اسطرلاب و برخی موضوعات نجوم قدیم مانند ساعت مستوی و ساعت معوجه نیز توضیح داده شده اند.
![]()
دست به کار شویم!
وسایل مورد نیاز:
- صفحه ی الگوی چاپ شده
- یک مهره یا مقداری خمیر بازی
- مقداری نخ و مقوا
ابتدا نقشه‌ی ارائه شده در لوح فشرده را چاپ کرده و بر روی یک تکه مقوا بچسبانید. در مرحله‌ی بعد دور الگو را برش دهید. برای ایجاد دایره‌های کوچک اطراف الگو میتوانید از یک پانچ یا قیچی استفاده کنید. یک نی نسبتاً محکم را در ابعاد حاشیه‌ی الگو مطابق تصاویر ببرید؛ نی را درست در محل نشان داده شده در تصاویر بچسبانید (دقت کنید نی باید در لبه‌ی الگو قرارگیرد نه روی صفحه‌ی اصلی). در مرحله‌ی آخر باید سوراخ کوچکی در الگو ایجاد کرده و نخ را به همراه مهره مطابق تصاویر به هم گره بزنید.
چه اتفاقی می‌افتد؟
برای تشخیص ارتفاع یک شیء فرضی طبق دستور زیر عمل کنید:
- از داخل نی به جسم مورد نظر نگاه کنید.
- از فرد دیگری جهت خواندن عددی که نخ روی آن قرارگرفته است کمک بگیرید.
- کاغذ شطرنجی، رابطه شما با درخت را (به شکل مثلث) نشان میدهد. یک مقیاس (مثلاً ١مربع معادل ٥٠ سانتی‌متر) انتخاب کنید.
- یک خط مبنا معادل فاصله شما از درخت (به مقیاس) رسم کنید.
- از انتهای سمت چپ، خطی تحت زاویه نشان داده شده توسط اسطرلاب رسم کنید.
- از انتهای دیگر خط مبنا، خط قائمی رسم کنید تا خط مایل را در نقط های قطع کند.
- طول این خط قائم را اندازه بگیرید و اندازه واقعی آن را محاسب هکنید.
- بلندی قدتان را به این شکل اضافه کنید تا طول درخت بدس تآید.
چه راز پنهانی وجود دارد؟
اگر در هر روز و یک ساعت مشخص، با اسطرلاب خود میزان ارتفاع آنرا بسنجید و طبق تاریخو ساعت ثبت کنید، قطعاً متوجه تغییراتی در این اعداد خواهید شد که با توجه به فصل مربوطه روند افزایشی یا کاهشی را نشان خواهند داد.
![]()
در فصل بهار زاوی هی تابش خورشید درحال افزایش بوده و در پاییز عکس آن صادق است؛ بنابراین روند تغییر اعداد ثبت شده مطابق تغییر زاویه‌ی تابش خورشید نسبت به افق تغییر خواهد کرد.
![]()
![]()